30.08.2024

TÜRKİYE'DE MÜLTECİLERE YÖNELİK IRKÇILIK VE HAK İHLALLERİ RAPORU

Giriş

Bu rapor, 01.01.2020-31.12.2022 tarihleri arasında, özellikle kamuoyunda köpürtülen ırkçı söylemlerin ardından Türkiye’de mültecilere yönelik hak ihlallerini tarama, arşivleme çalışması yapmayı amaçlamaktadır. Rapor, sosyal medya taraması, bilimsel makaleler ve  uluslararası raporlara dayanmaktadır. Rapor, Türkiye'de mültecilere yönelik ırkçılık ve hak ihlallerini, özellikle Suriyeli ve Afgan mülteciler üzerine odaklanarak ele almaktadır. Araştırma bulguları, Türkiye'deki mültecilerin karşılaştığı çeşitli hak ihlallerini gözler önüne sermektedir. Söz konusu çalışma ile toplumsal olarak yaygın ırkçılığa karşı kamu makamlarının etkili bir önlem almadığı ve mültecilere yönelik hak ihlallerine karşı etkili bir soruşturmanın yokluğunda geniş bir cezasızlık kültürünün oluştuğu gözlemlenmektedir.

 

Arka Plan

Türkiye, dünyadaki en büyük mülteci nüfuslarından birine ev sahipliği yapmaktadır ve bu nüfusun çoğunluğunu Suriyeliler oluşturmaktadır. Güncel tahminlere göre, Türkiye'de 3.6 milyonun üzerinde Suriyeli mülteci bulunmakta ve önemli sayıda Afgan mülteci de bulunmaktadır^[1]. Her ne kadar geçici koruma ve uluslararası koruma statüsü altındaki Suriye’li ve Afganlar Türkiye hukukuna göre “mülteci” olarak adlandırılmıyor olsalar^[2] dahi, insan hakları hukukuna ve literatürüne göre bu kişiler mülteci kavramının içindedirler. Bu anlamda 1948 tarihli İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi 14. Maddesi kavrama ışık tutar: “Herkesin zulüm altında başka ülkelere sığınma ve sığınma olanaklarından yararlanma hakkı vardır.” Bunun yanında 1951 tarihli Cenevre Sözleşmesi kavramı daha somut bir şekle büründürmüştür: “...ırkı, dini, milliyeti veya belirli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya siyasal görüsü nedeniyle zulme uğrayacağı yolunda haklı bir korku taşıyan ve vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve o ülkenin korumasından yararlanamayan veya aynı korku yüzünden yararlanmak istemeyen...“ kimsedir mülteci^[3].

Yoğunlaşan ekonomik kriz, Avrupa Ülkelerinin Türkiye’yi bir mülteci deposu olarak görmesi ve bu bağlamda Türkiye’deki her türlü hukuksuzluğa bu şartla göz yummasına yönelik siyasal iklim, toplumda mültecilere yönelik nefreti arttırmaktadır. Ancak bu politikaları uygulayanlar değil, savaş politikaları sonucunda yerinden edilen kimselere bu nefret toplum tarafından yönelmektedir. 

 

Hak İhlalleri Türlerine Göre Sınıflandırma

 

Yaşam Hakkı

• Yeni Yaşam Gazetesi’nin 11.10.2020 tarihli tweetine göre, Hesekê’den Kızıltepe’ye geçmeye çalışan mülteciler, darp edilerek mayınlı araziye yollandı. Patlamada 4 mülteci yaşamını yitirdi^[4].
• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 23.10.2020 tarihli tweetine göre, Gaziantep'te yaşayan 27 yaşındaki Suriyeli mülteci … araç park yeri tartışmasından dolayı komşuları tarafından tabancayla vurularak öldürüldü^[5].
• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 23.09.2021 tarihli tweetine göre, Aydın Geri Gönderme Merkezi'nde zorla tutulan Afgan mülteci  Sayyid Ümit Sadat yaşamına son verdi.  Sadat'ın kaldığı odada çarşafla asarak hayatını sonlandırdığı açıklandı. 19 yaşındaki mültecinin 15 gündür GGM'de olduğu öğrenildi^[6].
• Göç İzleme Derneği’nin 25.03.2021 tarihli tweetine göre, Adana’da Suriyeli bir kadın öldürülmüş halde bulundu^[7].
• Mülteci Medyası Twitter hesabı 27.04.2021 tarihli tweetine göre, Aydın Geri Gönderme Merkezi’nde kalan Afgan bir mültecinin intihar girişiminde bulunduğu, olayın fark edilmesiyle kurtarıldığı öğrenildi^[8].
• Euronews haber sitesi, 16 Kasım 2021’de, 21 yaşındaki Ahmed El Ali, 23 yaşındaki Memun En Nebhan ve 17 yaşındaki Muhammed El Hüseyin El Abdo El Biş’in İzmir Güzelbahçe’de uykudayken kaldıkları odaya benzin dökülüp yakılarak öldürüldü^[9]. Mülteci Medyası Twitter hesabı 23.12.2021 tarihli tweetinde, Göç İzleme Derneği’nin yakılarak öldürülen 3 Suriyeli mülteci ile ilgili açıklamasını yayınladı^[10].
• Mezopotamya Ajansı Twitter hesabı 09.02.2020 tarihli tweetine göre, Van Çaldıran'da 13 mülteci donarak yaşamını yitirdi^[11].
• Mezopotamya Ajansı Twitter hesabı 12.02.2020 tarihli tweetine göre, 300 mültecinin 40'ı donarak hayatını kaybetti^[12].
• Cumhuriyet Twitter hesabı 11.01.2020 tarihli tweetine göre, Çeşme'de mülteci trajedisi: 8'i çocuk 11 kişinin cesedine ulaşıldı^[13].
• T24 Twitter hesabı 14.03.2020 tarihli tweetine göre, Van Valiliği: İran sınırında mülteci olduğu değerlendirilen 7 ceset bulundu^[14].
• Ömer Faruk Gergerlioğlu’nun 04.03.2020 tarihli tweetinde, 3 mültecinin öldüğünü bildirdi^[15].
• Mülteci Medyası Twitter hesabı 28.04.2020 tarihli tweetine göre, Suriyeli genç göğsünden vurularak öldürüldü^[16].
• Yeni Yaşam Gazetesi 17.07.2020 tarihli tweetine göre, Bursa’ da 17 yaşındaki mülteci genç saldırganlar tarafından öldürüldü^[17].
• Mülteci Medyası Twitter hesabı 28.08.2020 tarihli tweetine göre, Geri gönderme merkezindeki 16 mülteci intihara kalkıştı^[18].
• Mülteci Medyası Twitter hesabı 28.08.2020 tarihli tweetine göre, Suriyeli mülteci pompalı tüfekle öldürüldü^[19].
• Mülteci Medyası Twitter hesabı 22.10.2020 tarihli tweetine göre, Gaziantep'te iki gün önce sanayi sitesi içerisinde başından silahla vurulmuş halde bulunan Suriyeli mülteci Muhammed Al Halid (20), tedavisinin sürdüğü Nizip Devlet Hastanesinde yaşamını yitirdi^[20].
• Bursa muhalif haber sitesinin 20.10.2020 tarihli haberine göre Bursa Gürsu’da pazarda çalışan 17 yaşındaki Suriyeli mülteci Hamza Acan, Suriyeli mülteci bir kadını savunurken öldürüldü^[21].
• Halk TV haber sitesi 28.04.2020 tarihli haberine göre, 27.04.2020 tarihinde Adana’da dur ihtarına uymadığı gerekçesiyle Suriyeli Ali El Hemdan katledildi^[22].
• Evrensel haber sitesi, 10.01.2021’de İstanbul Bayrampaşa’da ikamet eden Suriyeli mültecilerin evinin maskeli bir grup tarafından basıldığını, evin kapısını kırarak ellerinde sopa ve bıçaklarla içeri giren saldırganların 19 yaşındaki Naif Elnaif’i katlettiğini belirtti^[23].
• Mülteci Medyası twitter hesabının paylaştığı habere göre İstanbul Bağcılar’da kendilerini polis olarak tanıtan kişiler Suriyeli mülteci Ahmad Rafik Olabi’yi kelepçeleyerek öldürdü^[24].

 

Mültecilerin Maruz Kaldığı Şiddet Vakaları

• Ekmek ve Gül Twitter hesabının 22.10.2020 tarihli tweetine göre, Gaziantep’te 2 Suriyeli mülteci kadın darbedildi. Engel olmaya çalışırken darbedilen Filistinli mülteciye ise saldırganlar “Türk değilsin, karşı çıkmaya hakkın yok” dedi^[25].
• Mülteci Medyasxı Twitter Hesabı 26.02.2021 tarihli tweetine göre, Son olarak 19 yaşındaki Afganistanlı mülteci Sayyid Ümit Sadat'ın intiharı ile gündeme gelen Aydın Geri Gönderme Merkezi'nde mültecilere yönelik şiddet uygulandığı iddia edildi^[26].
• Kaç Saat Oldu Twitter hesabının 28.03.2021 tarihli tweetine göre, Gaziantep'te 6 yıldır ikamet eden Suriyeli mülteci kadın, evlerine mahalleli tarafından taşlarla saldırıldığını anlatıyor. Saldırıda yaralanan çocuğun yanağının patladığı görülüyor^[27].
• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 29.12..2021 tarihli tweetine göre, Kendilerine “Ataman Kardeşliği” adını veren ırkçılar Afgan gence saldırıp kayda aldı! Kendilerine 'Ataman Kardeşliği' adını veren vandal bir grup, İstanbul'da bir Afgan’a ırkçı saiklerle saldırdı. Ayrıca saldırı anlarını yayınlayan grup saldırılarına devam edeceğini belirtti^[28].
• Mehmet Ali Aslan’ın 29.07.2020 tarihli tweetinde, Kırıkhan'da gencecik iki çocuğu öldüresiye döven ve "Ülkenize dönmezseniz sizi öldürürüz!" diye mültecilere işkence edip görüntülerini servis eden kişilerden bahsetmiştir^[29]. 
• ArtıTV 27.09.2020 tarihli tweetine göre, İstanbul'da yaşayan mülteci Muhammed Selmo isimli bir kişi  ırkçı saldırıya uğradı. Dört kişi tarafından darp edilen Selmo, silah zoruyla dere yatağına götürüldü^[30].
• Evrensel’in 28.09.2020 tarihli haberine göre Adana’da B. S. isimli Suriyeli ırkçı bir saldırıya maruz kalmıştır^[31].
• Mülteci Medyası Twitter hesabının paylaştığı habere göre 15.11.2020 tarihinde Adana’nın Sinanpaşa ilçesinde yaşayan Suriyeli H. (17) ırkçı saldırıya maruz kalarak bıçaklandı^[32].
• T24’ün dailymotion hesabından paylaştığı habere göre 17.01.2021 tarihinde İzmir’in Bayraklı ilçesinde Suriyeli aileye yönelik ırkçı bir saldırı gerçekleşti^[33].
• Artıgerçek haber sitesinin paylaşmış olduğu habere göre, 25.03.2022 tarihinde Konya’nın Selçuklu ilçesinde Suriyeli bir aile komşularının baltalı saldırısına uğradı^[34].
• Hürriyet haber sitesinin paylaştığı habere göre, 30 Mayıs 2022 Savaştan kaçarak Gaziantep'e sığınan 70 yaşındaki Suriyeli uyruklu zihinsel engelli Leyla Muhammed'in tekmeli saldırıya uğradığı anların görüntüsü sosyal medyada gündem oldu^[35].

 

Nefret Söylemleri ve Nefret Suçu İşleyen Kamu Personelleri

• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 12.07.2021 tarihli tweetine göre, Hatay'ın Samandağ ilçesinde bir grup Suriyeli ve yerel halk arasında yaşanan gerginlik, ırkçı saldırıya dönüştü. Saldırı esnasında çekilen videoların birinde bir polisin “Söz veriyorum ilçeye bir daha girişlerine izin vermeyeceğim" dediği duyuluyor^[36].
• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 24.03.2020 tarihli tweetine göre, İyi Partili Vekil Lütfü Türkkan, koronavirüs salgını ile tekrar gündeme gelen ekonomik krizi Suriyeli mültecilere bağladı^[37].
• Giyas Hüseyin adlı Twitter Kullanıcısının paylaştığı habere göre, 29 Kasım 2020’ da Süleymaniye Semiha Şakir Hastanesinde doktorların şiddet ve hakaretine maruz kalmasına rağmen yine hastane doktorlarının kendilerine hakaret ettiği gerekçesiyle Rama Alsalla isimli   gözaltına alınmıştır^[38].
• Bismilhaber haber sitesinin paylaştığı habere göre, 6 Ocak 2022 Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Sosyal Hizmet Bölümü'nün Sosyal Hizmet Girişi dersinin sınavında Suriyeli sığınmacılara dönük aşağılayıcı bir soru soruldu. “Suriyeli sığınmacılarla ilgili olarak aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?” sorusun altında birbirinden garip 5 şık bırakıldı. Ve doğru cevap olarak “Türkiye’deki Suriyeliler hem eğitim durumu ve işgücü açısından niteliksizdirler” şıkkı belirlendi^[39].
• Ankara Mazlumder’in 16.02.2022 tarihli basın açıklamasında,  2021 Eylül ayı başından beri Ankara'nın merkezinde Kızılay'da Somalililere renklerinden, Afrikalı kimliklerinden dolayı ayrımcı uygulamalar yapıldığı, Kızılay Sümer sokakta işyeri olan Somalililerin işyerlerini Çankaya dışına taşımaları konusunda baskıya maruz kaldıkları ifade edildi^[40]. Aykırı haber sitesinin aktadrığı habere göre, 05.05.2022 tarihinde Somalililere air bir kafe polis tarafından boşaltıldı. Polisin, “Gidin Esertepe’de, Uyanış’ta Keçiören’de açın. Kızılay’da istemiyoruz. Boşaltıyoruz. Herkes ikamet ettiği yerde olacak” dediği ifade edildi^[41].
• 4 Mayıs 2022 tarihinde Sessiz İstila isimli ırkçı kısa film YouTube mecrasında yayınlandı^[42].

 

Siyasilerin/  Siyasi Partilerin Mültecilere Yönelik Nefret Suçu İçeren İfadeleri

Komisyonumuzca;

• Sinan Oğan’ın, sosyal medya uygulaması twitter üzerinden en az 53 nefret suçu içeren beyanları^[43],
• Zafer Partisi Genel Başkanı Ümit Özdağ’ın ise 473 kez twitter üzerinden ırkçı nefret suçu işlediği^[44],
• Zafer Partisi Resmi Twitter hesabının 94 kez ırkçı nefret suçu içeren twit attığı tespit edilmiştir.

 

Mülteci LGBTİ+’lara Yönelik Şiddet Vakaları

• Kampüs Cadıları Twitter Hesabının 11.03.2021 tarihli tweetine göre, İstanbul’da 17 yaşında mülteci bir trans kız çocuğunun yüzüne kezzap atıldı ve bir gözü görme yetkisini kaybetti^[45].

 

Cinsel Saldırı

• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 26.11.2020 tarihli tweetine göre, Van Geri Gönderme Merkezi'nde güvenlik görevlilerinin cinsel saldırısına uğrayan mülteci Z.N'nin hala GGM'de tutulduğu ortaya çıktı^[46].
• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 29.08.2021 tarihli tweetine göre, Çorum’da Mehmet Lastikçi isimli bir erkek, mülteci çocuğa cinsel istismarda bulunduğu iddiasıyla tutuklandı. Lastikçi, 22 gün sonra tutuksuz yargılanmak üzere serbest bırakıldı^[47].
• Yeniyaşam Gazetesi 06.02.2020 tarihli tweetine göre, İran rejiminin kadınlara yönelik cinsiyetçi ve baskıcı uygulamalarından kaçarak Türkiye’ye gelen mülteci iki kadın yaşadıklarını anlatarak ‘Çalıştığım yerde tacize uğradım. Tanıştığım onlarca kadın fuhuşa sürüklendi’ dedi^[48].

 

Toplumsal Linç

• Mezopotamya Ajansı Twitter hesabı 12.08.2021 tarihli tweetine göre, Dün gece saldırıya uğrayan Suriyeli mülteciler, mahalleyi terk ediyor. Kızılay’ı arayan bir mülteci “Evinize saldırırlarsa arayın” cevabını aldığını söyledi^[49].
• DW Türkçe Twitter hesabı 11.08.2021 tarihli tweetine göre, Altındağ'da bıçaklanan genç öldü, toplumda mülteci karşıtı söylemler artıyor^[50].
• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 04.10.2021 tarihli tweetine göre, Torbalı'nın Cumhuriyet Mahallesi'nde ölümle sonuçlanan kavganın ardından evleri ve araçları saldırıya uğrayan Suriyeli mültecilerin büyük çoğunluğu can güvenlikleri açısından mahalleden taşınmak zorunda kaldı^[51].
• Mülteci Medyası Twitter Hesabı 02.10.2021 tarihli tweetine göre, Torbalı'da bir gencin öldürülmesini gerekçe göstererek #Suriyeli mültecilerin evlerine, dükkanlarına ve çekçek araçlarına saldıran ve  yakanlara yönelik yapılan operasyon sonucu gözaltına 11 kişinin 7'si kişi tutuklandı^[52].
• Medyascope haber kanalının paylaştığı habere göre, 01.05.2022 tarihinde Adana Doğankent’te mahalleliler ile Suriyeli mülteciler arasında yaşanan tartışma sonrasında mahalleliler tarafından Suriyeli kişilerin evlerine saldırı düzenlendi^[53].
• Canlıgaste haber sitesinin aktardığı habere göre, 28 Mayıs 2022 Kayseri'nin Kocasinan ilçesi Argıncık Kayabaşı Mahallesi'nde yabancı uyruklular ile mahalleli taşlı sopalı kavga etti. Kavgaya karışan mahalle gençlerinden bazılarının yaralanması üzerine toplanan 200 kişiye yakın mahalle gençlerinden oluşan kalabalığın, yabancı uyruklu kişilerin oturduğu 2 katlı binaya taşlar ile saldırdığı yabancı uyruklu kişilerin araçlarının camlarına, kaportalarına zarar verdiği iddia edildi^[54].

 

Ayrımcı Uygulamalar

• Bold twitter hesabı 28.10.2021 tarihli tweetine göre, Muz yeme videosu çeken 7 mülteci sınırdışı edildi^[55].
• Mülteci Medyası twitter hesabı 24.04.2020 tarihli tweetine göre, Karantinaya alınan mülteciler: Maske, eldiven, dezenfekten verilmedi, istediğimizde hakaret edildi^[56].
• ArtıTV twitter hesabı 29.05.2020 tarihli tweetine göre, Taksici doğum yapmak üzere hastaneye gitmek isteyen mülteci kadını ve ailesini araçtan indirdi. Evine dönmek isteyen Ayşe Haşim merdivenlerde doğum yaptı^[57].

 

Barınma Hakkı

• Mezopotamya Ajansı Twitter hesabı 18.03.2020 tarihli tweetine göre, Edirne sınırına bırakılan mülteciler, döndükleri İstanbul’da kalacak yerleri ve paraları olmadığı için koronavirüsten kaynaklı ibadete kapatılan camilere yerleştiler. Afgan mülteci Naim Rahşani, ölüme terk edildiklerini söyledi^[58].

 

 

Sonuç ve Değerlendirme

Bu rapor, Türkiye'de mültecilere yönelik ırkçılık ve hak ihlallerinin ciddi boyutlara ulaştığını ve bu ihlallerin farklı kategorilerde yaşandığını gözler önüne sermektedir. Sosyal medya taraması, bilimsel makaleler ve uluslararası raporlar gibi çeşitli kaynaklara dayanarak yapılan araştırma, Suriyeli ve Afgan mültecilerin özellikle hedef alındığını ve toplumda yaygın bir nefret söylemi ile karşı karşıya olduklarını ortaya koymaktadır.

 

​​Raporda belirtilen bulgular, Türkiye'deki mültecilerin yaşam hakkı, şiddet, nefret söylemleri, cinsel saldırı, toplumsal linç, ayrımcı uygulamalar ve barınma hakkı gibi temel haklarının ciddi bir şekilde ihlal edildiğini göstermektedir. Yaşam hakkı ihlalleri, mültecilerin fiziksel şiddet, cinayet ve intihar vakaları ile karşı karşıya kaldığını, bunun yanında cinsel saldırı ve cinsiyete dayalı şiddetin yaygın olduğunu göstermektedir. Ayrıca, mültecilere yönelik nefret söylemleri ve nefret suçlarının kamu personeli tarafından da desteklendiği ve teşvik edildiği belirtilmektedir. Toplumsal linç ve ayrımcı uygulamalar ise mültecilerin güvenliğini tehdit eden diğer önemli faktörler arasında yer almaktadır.

 

Türkiye'de mültecilere yönelik ırkçılığın yaygın ve sistematik doğası, önemli bir insani ve sosyal sorunu temsil etmektedir. Bu sorunu ele almak, yasal ve politik çerçeveleri reforme etmeyi, kamuoyu farkındalığını ve eğitimi artırmayı ve daha kapsayıcı bir toplum oluşturmayı gerektiren çok yönlü bir yaklaşım gerektirmektedir. Irkçılıkla mücadele etmek ve mültecilerin Türkiye'de onur ve saygı içinde yaşayabilmesini sağlamak için hükümet ve toplum düzeyinde çabalar gösterilmelidir. Nefret suçlarına yönelik onarıcı adalet yaklaşımları geliştirilmeli ve yaygın cezasızlık kültürünün önüne geçilmesi gerekmektedir.

 

Bu raporun sonuçları, Türkiye'de mültecilere yönelik hak ihlallerinin yaygın ve sistematik olduğunu göstermektedir. Mültecilere yönelik ırkçı söylemler ve nefret suçları, sadece bireysel düzeyde değil, aynı zamanda toplumsal ve kurumsal düzeyde de ciddi boyutlara ulaşmıştır. Bu durum, kamu makamlarının etkili bir önlem almadığını ve mültecilere yönelik hak ihlallerine karşı etkili bir soruşturmanın yokluğunda geniş bir cezasızlık kültürünün oluştuğunu göstermektedir.  Bu bağlamda, Türkiye'deki mültecilere yönelik hak ihlallerinin önlenmesi için acil ve kapsamlı önlemler alınması gerekmektedir. Kamu makamlarının mültecilere yönelik şiddet ve ayrımcılığı önlemek için etkili politikalar geliştirmesi ve uygulaması, mülteci haklarının korunması ve geliştirilmesi açısından kritik öneme sahiptir.

 

Sonuç olarak, bu rapor, Türkiye'deki mültecilerin karşılaştığı zorlukları ve hak ihlallerini belgeleyerek, kamuoyunu ve yetkilileri bu konuda acil eylem almaya çağırmaktadır. Mülteci haklarının korunması ve geliştirilmesi, hem insani bir zorunluluk hem de uluslararası hukuk gereğidir. Bu nedenle, tüm paydaşların bu konuda sorumluluk alması ve harekete geçmesi gerekmektedir.